Greenity 82

Greenity 82

18 december 2020

10 Invoereisen na Brexit blijven duister

18 Is uw bedrijf bestand tegen hackers?

32 Tulpenareaal krimpt enkele procenten

Horizon Flower 13 Familiebedrijf regelt zelf tulpenafzet



Rijksstraatweg 56a 2171 AM Sassenheim

AGRARISCHE TECHNIEK COMBINATIE

tel: 0252-222580 [email protected] www.helmus.nl

VOOR DE AGRARISCHE SECTOR

Spoelen voor kwekerij en exportschoon van alle bollen, knollen en (vaste) planten.

Warmwaterbehandelen (koken) met of zonder ECA water van o.a. Allium, Amaryllis, Crocus, Iris, Narcis, Tulp, Aconitum, Astilbe, Hosta, Pioen en vele andere produkten. Behandelingen voeren wij uit volgens richtlijnen van de BKD inclusief behandelingscertificaat en wij hebben veel ervaring met behandelingen ‘op maat’.

ATECO zorgt ervoor dat alle mogelijke installaties samen een totaalproduct vormen waarbij we het doel nastreven dat deze installaties voor de kweker een optimaal bedrijfsresultaat oplevert.

ATECO GAATVERDER DAARWAAR STANDAARD PRODUCTEN IN DE MARKT HUN BEPERKINGEN HEBBEN!

Onze activiteiten: kasverwarming • ketelhuizen warmtekrachtkoppelingen • warmteopslagsystemen • warmtepomptechniek • droogwanden • bewaarcellen • elektrotechniek • klimaatcomputers • besturingstechniek • watertechniek • watersilo’s en bassins • koelinstallaties

greenity-helmus 191210 .indd 1

10-12-19 13:39

TE KOOP Modern bloembollen- / verwerkingsbedrijf Aan het Creilerpad 12 te Creil bieden we dit bedrijfserf ter grootte van 2.27.70 ha. met bedrijfswoning, Schokbetonschuur en 3 multifunctionele bedrijfsloodsen met een gezamenlijke grootte van ca. 2.500 m² te koop aan.

Deskundige meedenkers & succesvolle verbinders!

De Oude IJssel 11A | 8253 PV Dronten 0321 – 388 790 | www.leyten-vdlinde.nl

I NHO U D

10 Brexit wordt werkelijkheid Per 1 januari is het Verenigd Koninkrijk een exportland met eigen invoereisen. Alleen zijn die nog niet bekend.

32 Krimp tulpenareaal De verwachting is dat het tulpenareaal ongeveer twee tot vijf procent is afgenomen.

18 Digitale veiligheid Kleine ondernemingen denken dat ze niet interessant zijn voor hackers. Onterecht.

In dit nummer 10  De rauwe werkelijkheid die Brexit heet 13  Horizon Flower Family: zien, ruiken en voelen 18  ‘Ook kleine kwekers interessant voor hackers’ 28  Succes Landbouwportaal boven verwachting 32  Krimp verwacht in tulpenareaal 40  Flynth: pak snel nog wat voordeel

Vaste rubrieken 4  In de media 6  In gesprek Bas van der velden 9  Column Robert Heemskerk 21  5 minuten Gerard van Veen 22  KAVB 26  Vakvenster 30  Anthos

34  CNB 39  Ooit 43  Vaste planten

Op de cover 13  Horizon Flower Family teelt op 245 hectare in Nederland en

Miscanthus sinensis

Nieuw-Zeeland 85 miljoen bollen. Jaarlijks komen 85 miljoen stelen uit de broeierij. Alles tulpen. Het familiebedrijf is de afgelopen jaren gestaag gegroeid. Bijzonder is dat bijna alle bloemen rechtstreeks worden verkocht.

44  Hobaho 45  Teeltverbetering 46  Teeltadvies 50 Het onderzoek van Johan van den Broek

18 december 2020

3

18 december 2020

VA N D E R E D A C T I E

Ondanks corona gemiddelde inkomen op niveau Bloembollen- en snijbloementelers hebben ondanks corona dit jaar een heel redelijk inkomen behaald. Volgens Wageningen Economic Research komt het inkomen van een bollenkweker maar 10.000 euro lager uit dan in 2019. Voor snijbloementelers wordt het inkomen wel aanmerkelijk la- ger geraamd. De inkomensverschillen tussen bedrijven zijn echter groot.

Beter luisteren

Dit blijkt uit de voorlopige inkomens- raming. De onderzoekers maken daarin verschil tussen inkomen uit het bedrijf en het inkomen per onder- nemer. Het gemiddelde inkomen uit bedrijf is bij bollenkwekers 173.000 euro, de voorgaande drie jaren lag dat zo’n 15.000 euro hoger. Gemiddeld per ondernemer bedraagt het geraam- de inkomen 105.000 euro, zo’n 10.000 euro minder dan 2019. Voor een kwe- ker van snijbloemen onder glas is het gemiddelde inkomen met 54.000 euro gedaald tot 122.000 euro. Dat het gemiddelde inkomen uit be- drijf van een bloembollenbedrijf nog goed is, is vooral te danken aan de over het algemeen prima prijsvorming van de bollen. Dat het toch 15.000 euro la- ger uitpakt, komt door de malaise op de leliemarkt. De financiële opbreng- sten per bollenbedrijf liggen op ruim 1,30 miljoen euro. De lichte daling ten opzichte van 2019 komt door een iets lagere productie en een lager prijspeil, ook vooral weer door de misère op de leliemarkt. Dankzij de gematigde tul- penbollenoogst zijn geen grote over-

schotten in de markt ontstaan en lij- ken de prijzen slechts procenten lager uit te komen dan vorig seizoen. Bij lelie en gladiool, waar het areaal met ruim 10 procent daalde, zijn de prijzen verge- lijkbaar met 2019. De rentabiliteit van bloembollenbedrijven daalde ietsje, maar is met 105 nog steeds goed en ligt voor het negende jaar op rij hoger dan 100%. Dit is een gemiddelde en geldt waarschijnlijk niet voor bijvoorbeeld gespecialiseerde leliebedrijven. SNIJBLOEMEN De opbrengst van snijbloemenbedrij- ven lag gemiddeld 6 procent lager. Dit komt door de afzetdip na corona. Het grootste aandeel in die dip heb- ben chrysant (21%), tulp (15%) en roos (13%). Aangenomen dat het to- tale areaal gelijk is gebleven in 2020, komt de opbrengst ten opzichte van 2019 voor tulpenbroeiers uit op 85%, voor narcis is die 90%, hyacint 85%, iris 92%, gladiool 108%, fresia 91% en lelie 100%. De rentabiliteit daalde van 110 naar 105. Een rentabiliteit van 105 betekent dat elke geïnvesteerde euro 5 cent winst oplevert.

Ellis Langen — Redacteur [email protected]

De BKD publiceert begin elk jaar een overzicht van de in Nederland geteelde oppervlakte tul- penbollen, uitgesplitst naar groep en cultivar. Nadat ik een artikel schreef over het geplante areaal dit najaar, snap ik ineens heel goed waar- om iedereen hier reikhalzend naar uitkijkt. Het gevoel bekroop me dat het eigenlijk geen doen is. De een zegt dit, de ander dat. Bij ver- schillende mensen kwamen zelfs tegenstrijdig- heden uit de mond. Dat bracht me echt aan het wankelen. Vragen zoals ‘Proberen ze twijfel te zaaien of mij om de tuin te leiden?’ en ‘Wie heeft hier eigenlijk welke belangen?’ speelden door mijn hoofd. Dat er belangen meespelen, is wel duidelijk en die zijn dit gekke jaar wellicht nog groter dan normaal. Zal het areaal wel krimpen zoals velen toch aangeven? Want vooral in de droogverkoop, maar ook in de tulpenafzet, valt de schade achteraf gezien - uitzonderingen daargelaten natuurlijk - toch wel mee? Bovendien heeft de sector de afgelopen jaren over het alge- meen goed geboerd en maakte groei door, zo blijkt uit de cijfers van Wageningen Economic Research. Daar kun je toch wel even op teren. Zo’n inkomensraming blijft natuurlijk een ge- middelde en dat kan veel verhullen. Dat gaat zeker op voor deze sector, waarin sommige bedrijven vrijwel de hele keten in handen heb- ben. Bovendien is in het assortiment vaak maar langzaam te schuiven en zijn de afzetmarkten specifiek. Iemand zei hierover: ‘Ondernemers zijn al generaties lang gewend om te gaan met pieken en dalen, met veranderingen. Dus uit koers raken, doen ze niet zo snel.’ De waarheid is denk ik dat weinigen een goed totaaloverzicht kúnnen hebben van het tulpe- nareaal, want niemand hangt in deze sector graag zijn zaken aan de grote klok. Ik snap nu een stukje beter waarom een van mijn collega’s zo zijn reserves had over de insteek van dit ver- haal. Had ik daar naar moeten luisteren?

Bloembollenbedrijven

2017 2018 2019 (v) 2020 (r)

inkomen uit bedrijf per bedrijf

189

186

189

173

inkomen uit bedrijf per onbetaalde aje

107

113

115

105

Rentabiliteit

107

106

108

105

Glastuinbouw: snijbloemenbedrijven 2017 2018 2019 (v) 2020 (r) inkomen uit bedrijf per bedrijf 224 210 277 193 inkomen uit bedrijf per onbetaalde aje 141 136 176 122 Rentabiliteit 110 108 110 105

Inkomen in € x 1.000; aje = arbeidsjaareenheid; v = voorlopig; r = raming, Bron: Bedrijveninformatienet Wageningen Economic Research

4

18 december 2020

S T E L L I NG

FloraHolland is mijn coöperatie niet meer

Veiling FloraHolland gaat zich steeds meer bemoeien met randzaken. Na het verplicht stellen van certi- ficering is er nu het plan een eigen transporttak – Floriway – in het leven te roepen. Zo komt de veiling steeds verder van de teler af te staan. Mijn coöperatie is het niet meer.

74 % E E N S

Nieuwe lockdowns treffen sierteelt In Duitsland is een scherpere lockdown vanaf afgelopen woensdag een feit. Bij het ter perse gaan van Greenity werd in Nederland ook gesproken over sluiting van tuincentra en andere niet-essentiële winkels, naar Duits voorbeeld. De maatregelen hebben grote gevolgen voor de broeierij, de prijzen gingen maandag direct onderuit. Ook voor de afzet van bol-op-pot is de lockdown slecht nieuws. “We hopen dat begin januari de handel weer op gang komt”, zegt Henk Westerhof van brancheorganisatie Anthos. Hij hoopt dat de supermarkten zich aan de contractprijzen voor snijbolbloemen houden, omdat de supers voor de broeierij het belangrijkste afzetkanaal zijn. De droogverkoop heeft weinig last: “De handel is gedaan.” Veiling Royal Flora Holland volgt de situatie op de voet. Duitsland is goed voor 27 procent van de bloemenexport en 26 procent van de plan- ten gaat naar het buurland. Afgelopen maandag beraadde de veiling zich nog op maatregelen voor de binnenlandse en de Duitse markt, die volgens de woordvoerder niet eerder zouden volgen dan woensdag. Maandag was wel al duidelijk dat in Duitsland een strenge lockdown geldt tot minimaal 10 januari, in Nederland tot 19 januari. Kerstboom- verkooppunten zijn uitgezonderd. Op de site van de veiling wordt de actuele situatie bijgehouden. Premier Mark Rutte kijkt ook naar de Duitse ontwikkelingen, zeker omdat de stijging van het aantal coronabesmettingen in ons land tot halverwege vorige maand hetzelfde patroon volgde. Afgelopen weekein- de werd al duidelijk dat ook Nederland een nieuwe lockdown tegemoet ging, omdat het aantal besmettingen hier ook blijft stijgen.

Op www.greenity.nl kunt u reageren op de nieuwe stelling: ‘Ik kan straks onkruid niet meer de baas’.

Verkoopverbod gele bieslelie dreigt De gele bieslelie (Sisyrinchium californicum) lijkt zich te ontpoppen als woekerplant in de natuur. Het Platform Stop invasieve exoten heeft daarom minister Schouten gevraagd om een verkoopver- bod in te stellen voor deze uit Noord-Amerika afkomstige tuinplant. De plant werd in 2007 voor het eerst in de Neder- landse natuur gevonden, op vier plekken in Zeeland en Brabant. In totaal werden toen 25 planten aan- getroffen. Inmiddels is hij in bijna alle provincies gesignaleerd. Dit jaar zijn ruim 14.000 planten ge- vonden. De gele bieslelie groeit op vochtige, schrale zandgronden en overwoekert daar inheemse zeldza- me soorten, zoals orchideeën, moeraskartelblad en parnassia. Wilfred Reinhold, voorzitter van het Platform Stop invasieve exoten: “De gele bieslelie is een tuinplant die door veel Nederlandse (web)winkels wordt ver- kocht, soms onder de naam ‘bieslelie’. Vanuit de tui- nen komen ze in de omgeving terecht. Hoe langer je wacht met een verkoopverbod, hoe meer schade de Nederlandse natuur van deze woekerplant onder- vindt. En hoe duurder en ingrijpender het wordt om de plant te bestrijden.” Minister Schouten is al bezig met een verkoopver- bod voor de Japanse duizendknoop. Wanneer ze deze woekerplant opneemt in de wetgeving die zij momenteel voorbereidt, kan een verkoopverbod voor de gele bieslelie al op 1 juli 2021 een feit zijn.

C O L O F ON

18 december 2020 De redactie werkt op basis van een redactiestatuut. Aan alle artikelen en rubrieken wordt de meest mogelijke zorg besteed. Uitgevers, redactie en medewerkers aanvaarden echter geen enkele aansprakelijkheid voor mogelijke gevolgen die direct en/of indirect kunnen voortvloeien uit de inhoud van artikelen en/of advertenties. De redactie houdt zich het recht voor om ingezonden brieven enmededelingen niet te plaatsen dan wel te wijzigen of in te korten. Overname van artikelen, berichten of fotografie is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de redactie. Greenity is een voortzetting van het tijdschrift BloembollenVisie (2003-2017). BloembollenVisie ontstond uit een samenvoeging vanMarktVisie (CNB) en Bloembollencultuur (KAVB). REDACTIE Hans van der Lee (hoofdredacteur), Lilian Braakman, Arie Dwarswaard, Ellis Langen en Monique Ooms (vakredacteuren), André Leegwater (eind- en webredacteur) FOTOGRAFIE René Faas VORMGEVING Tine vanWel en Lianne van ’t Ende WEBSITE www.greenity.nl CONTACT Postbus 31 | 2160 AA Lisse | tel. 0252-431 431 | [email protected] ADMINISTRATIE tel. 0252-431 200 | [email protected] REDACTIEADRES Heereweg 347 | 2161 CA Lisse ABONNEMENTEN Excl. btwper jaar:Nederland€275,–, Europa€295,–, buitenEuropa€325,– ADVERTENTIES Bureau Van Vliet bv | Postbus 20 | 2040 AA Zandvoort | tel. 023-5714745 | [email protected] UITGEVERS KAVB en CNB ISSN 2589-4099

Vanwege de vele afgelastingen van evenementen door het coronavirus staat er in deze Greenity geen agenda. Op www.greenity.nl vindt u een actueel overzicht.

5

18 december 2020

I N G E S P R E K

18 december 2020

18 december 2020

6

18 december 2020

‘Het rendement van de tent staat op één’

Bas van der Velden weet hoe het is om in een familiebedrijf te werken. Alleen werkt hij nu niet voor zijn eigen familie, maar voor de familie Kapiteijn. Hij is zichtbaar enthousiast en gaat zich onder andere bezighouden met de vraag: hoe krijg je een bedrijf van 94 jaar oud de komende 20 jaar in?

Bas van der Velden DIRECTEUR KAPITEYN BV

Bas van der Velden (44 jaar) is sinds 13 juli 2020 directeur van familiebedrijf Kapiteyn bv. In 1926 is het bedrijf opgericht en de Kapiteyn Group bestaat vandaag de dag uit Kapiteyn Breeding bv (veredeling nieuwe bol- en knolge- wassen), Kapiteyn Horticulture bv (teelt van bol- en knolgewassen), Kapiteyn Captain Calla bv (gespecialiseerd handelsbedrijf in Zantedeschia) en Kapi- teyn bv (handel en export van bloembollen). Van der Velden is geboren en getogen in Limmen en woont hier nog steeds. Hij heeft jaren gewerkt in het eigen familiebedrijf Blumex in Limmen. Dit bloemenhandelsbedrijf exporteer- de bloemen naar vijftig landen en importeerde bloemen uit twintig landen. Ook heeft hij leiding gegeven aan het familiebedrijf dat in 2006 is verkocht. Daarna was Van der Velden tot 2016 directeur bij BSI Bomenservice. In deze periode was hij tevens algemeen bestuurslid bij stichting Groenkeur en bran- chevereniging VHG (voor hoveniers, groenvoorzieners en boomspecialisten). Vervolgens was hij directeur bij Sensoterra tot hij dit jaar naar Kapiteyn ging.

Tekst: Lilian Braakman | Fotografie: René Faas

Drie generaties stond een Kapiteijn aan het roer van Kapi- teyn bv. De vierde generatie is ook al werkzaam binnen het bedrijf. Toch is ervoor gekozen om u als niet-Kapiteijn aan te stellen als directeur. Waarom? “Nu de vierde generatie de leiding geven was te snel. Zij moeten nog meer ervaringen opdoen. Daar wordt de tijd voor genomen. Het bedrijf bestaat al 94 jaar en dat is niet voor niets. Dat bereik je door vooruitzien. Daarom heeft Kapiteyn een bedrijf ingehuurd om te zoeken naar een direc- teur voor Kapiteyn bv en zo kwamen ze bij mij. Ik groei erin en Jan (Kapiteijn, directeur, red.) groeit eruit. Voor mij is het leuk dat ik via een omweg weer bij een familiebedrijf mag werken. De sfeer in een familiebedrijf is heel anders. Het is echt een leuke uitdaging.” Hoe maakt u als nieuwe directeur tijdens deze corona- periode kennis met klanten? “Dat gaat online via de iPad. Ik heb wel twaalf verschillende meeting apps, zoals Zoom, Teams en Skype. Mijn introductie bij klanten was met Jan, nu hangt het ervan af wat er speelt wie er eventueel bij zit. Elk seizoen ontmoet ik nieuwe klanten. Wel mis ik de beurzen. Dat zijn makkelijke ont- moetingsplaatsen en deze zijn ook leuk. Kapiteyn is op dit moment gesloten voor mensen van buitenaf. Dus ik ontmoet Nederlandse klanten online.” Hoe houdt u zich staande in zo’n familiebedrijf? “Ik zeg tegen hen en mezelf: ‘het rendement van de tent staat op één’. Dat gaat voor het familiebelang. Ik moet kijken wat het beste is voor Kapiteyn bv. Als de familie iets anders wil, moet ze goed uitleggen waarom het anders moet. Uiteindelijk lopen de belangen vrijwel altijd parallel. Mijn rol als directeur is weten wat er speelt, hoe het bedrijf werkt,

weten wat we doen en het bedrijf leiden door de huidige pro- blematiek. Het is mijn verantwoordelijkheid om voorbereid te zijn op problemen zoals Brexit en corona. Dat kan com- plex zijn, maar we hebben een sterk team. Ik moet ervoor zorgen dat iedereen binnen het team kan doen waar hij of zij goed in is. Ik hou me niet bezig met de details zoals welke foto op verpakkingsmateriaal moet. Mijn taak is ervoor zor- gen dat de machine Kapiteyn met zijn mensen draait.” Kapiteyn heeft traditiegetrouw een sterke handel op het Verenigd Koninkrijk. Hoe kijken jullie naar de Brexit? “De Brexit is op dit moment een vraagteken. We bereiden ons op alle scenario’s voor. Daarvoor hebben we een Brexit- team binnen het bedrijf opgezet. Er is nog veel onduidelijk omtrent de douane en keuringen. In het kort komt het erop neer dat Engelse klanten straks direct bij ons kunnen inkopen. Dan worden ze dus importeur. We hebben ook een een Engelse bv. Daar kunnen klanten lokaal inkopen. Voor ons staat de klant ontzorgen centraal tot zover ze wensen. Pas na 1 januari weten we wat voor effect de Brexit heeft. Nu merken we nog geen verschuivingen in verkoopcijfers.”

18 december 2020

7

18 december 2020

I N G E S P R E K

Binnen Kapiteyn Group zijn veredeling, teelt en handel te vinden. Dat is vrij bijzonder in de bollenwereld. Hoe kijkt u naar de kansen voor dit bedrijfsmodel? “Als de ene tak minder loopt, kunnen we dat met een andere opvangen. Dat geeft een stabiele basis. De kennis die we opdoen met export, kunnen we gebruiken in de veredeling. Het is belangrijk om te weten waar we op moeten veredelen. In de bloemenexport keken we bij Blumex destijds ook al verder dan de bloemkleur en de stand van het gewas. Het product wordt geëxporteerd in een doos en hoe het eruit ziet op de plaats van bestemming bepaalt of je het kunt verko- pen. De consument kan het wel mooi vinden, maar je moet ermee kunnen werken. Door eigen teelt weten we dat. Deze praktijkervaring is een grote kracht.” Hoe ziet u de toekomst van de droogverkoop? Kapiteyn heeft hierin een sterke positie, maar de afgelopen jaren nam dit alleen maar af. Zorgt de coronacrisis voor een tijdelijke of blijvende opleving van de droogverkoop aan de consument? “Doordat consumenten meer in en rond huis leven, zie je dat er meer planten, bollen en bloemen worden verkocht. Dat heeft dit seizoen voor een positief effect in de droogverkoop gezorgd in bijna alle exportlanden. Alleen in de landen met brandhaarden niet. Je doet je werk als droogverkoopbedrijf niet goed als daar niet iets van blijft hangen. Consumenten zien hoe mooi bloemen zijn als ze opkomen. Dan gaan ze meer bollen kopen of zich verdiepen in het sortiment. Wij moeten er samen met de retail voor zorgen dat de ervaring goed is, zodat de markt groeit. Binnen Kapiteyn heerst een positief gevoel over marktgroei. Als je kijkt naar demografie, groei en welvaart hebben bloembollen potentie. Bestedingspa- tronen veranderen. Er wordt ook meer online uitgegeven. In potentie kunnen we meer kwijt. Belangrijk is daarbij dat het besef van het product niet verloren moet gaan. Een bol bloeit nou eenmaal niet de volgende dag. We moeten nadenken over hoe we bijvoorbeeld een Freesia hip maken. Zo vindt mijn zoon van 9 de gewaxte bollen mooi. Bloemen moeten hem blijven aanspreken, zodat hij later bloemen aan zijn partner durft te geven. Nederland is al een tuinminded land, maar voor ons een kleine markt. Hier is slechts een geringe verbe- tering te behalen. Dit willen we bereiken in het buitenland. Europa is onze hoofdmoot. Veel consumenten weten nog onvoldoende van het product bloembol. Daar is veel winst te behalen. Dit besef creëren vind ik een taak voor brancheorga- nisaties, maar we willen er wel aan meewerken.” U hebt veel ervaring in de online- en bloemenwereld. Hoe gaat u deze ervaring inzetten? “We zijn van kleding pakken naar kleding klikken gegaan. Door corona heeft online verkoop een extra stimulans gehad. We moeten dit mogelijk maken en meegaan. De vraag is: hoe krijg je een bedrijf van 94 jaar oud de komende 20 jaar in? Dat is mijn taak. Meer kan ik er nog niet over zeggen.” Wat kunt u wel zeggen over veranderingen komende periode? “Binnen Kapiteyn hebben we te maken met twee hoofd- seizoenen. In de tussentijd zit een dip. We zoeken naar manieren om deze seizoenen te verlengen. Zo gebruiken we de gebouwen, mensen en faciliteiten optimaal om iets bloeiends te maken. Ook kan ik melden dat samenwerking belangrijker wordt. In de eerste plaats met telers. Krijgen we op tijd bestellingen binnen en krijgen we wat we bestellen?

‘We zijn van kleding pakken naar kleding klikken gegaan’

Het inpakken van alle bloembollen is maar een onderdeel. Alles daarvoor heeft invloed op het ‘apparaat Kapiteyn’. De bollen, cappers en alles wat nodig is voor het inpakken, moeten klaar staan zodat het werk op tijd kan starten. Met kleine verbeteringen willen we het proces verbeteren. We werken al met de ‘Lean-methode’. Vanuit het bedrijf worden verbeteringen aandragen. Deze worden meteen uitgetest. Werken ze? Dan passen we ze toe. Anders stoppen we ermee. Daarnaast zoeken we naar samenwerkingen met andere exportbedrijven. Veel orders gaan naar dezelfde adressen in Europa. Waarom bundelen we deze orders niet en gebruiken we elkaars logistiek? Dat is een efficiëntieslag. Misschien gaan we ook klantcontacten delen. Niet iedereen voert bloembollen, terwijl ze dat wel zouden kunnen.” Wat wil Kapiteyn in de toekomst? “Kwaliteit blijven leveren en niet marchanderen. Het pro- duct moet van goede kwaliteit zijn en onze klanten moeten hierbij passen. Klanten en wijzelf moeten geld blijven verdie- nen om iedereen te kunnen betalen. We hebben niet de am- bitie om snel te groeien, maar gestaag en gezond. Het moet behapbaar blijven en we moeten er plezier in hebben. Graag willen we zoveel mogelijk problemen vooraf voorkomen en niet pas in het proces vlottrekken. Dan kom ik terug op de machine draaiend houden. Alles moet op tijd klaar liggen om miljoenen verpakkingen in te pakken. Als de vrachtwa- gen dan op tijd vertrekt, is dat zo mooi. Het is echt bijzonder wat hier gedaan wordt.”

8

18 december 2020

C O L UMN

Personeel

Robert Heemskerk Natural Bulbs [email protected]

De uitspraak ‘Ik wens je veel personeel’ vindt zijn oorsprong in de Joodse en Arabische sa- menleving. Iemand veel personeel wensen be- tekent zoiets als hem/haar veel zorgen en veel ellende toewensen. Als ondernemer begin je met je passie. Je doet waar je goed in bent, je bedrijf groeit. En dan heb je ineens veel mensen in je bedrijf rondlo- pen. Was dat ook de bedoeling? Er zijn genoeg managers of ondernemers die er een hekel aan hebben, medewerkers. Ze houden je van je werk, want je moet allerlei facilitaire zaken gaan managen. Sommige leidinggevenden kunnen niet tegen gezeur, gemaakte fouten of onverwachte gebeurtenissen. En ja, mensen hebben wel eens nukken, of zijn soms niet he- lemaal een perfecte match met de rol die het bedrijf hun heeft toegeschreven. Maar deze medewerkers zijn wel het hart van het bedrijf en daarmee ook het belangrijkste kapitaal. Want zij maken de bedrijfscultuur. Geven tastbaar vorm aan de dienstverlening van het bedrijf aan de klanten. Zie daar dus de uitdaging voor elke ondernemer. Hoe zorg je ervoor dat je klanten blij worden? Door er- voor te zorgen dat medewerkers in hun kracht staan en zin hebben om zich in de wereld van de klant te verplaatsen. Zodat ze doen wat no- dig is, zonder dat jij als ondernemer dat altijd hoeft uit te stippelen. Indien je het type on- dernemer bent dat vooral zelf heel erg goed is in de dagelijkse uitvoering tot in de details, dan is dat je kracht. En gespiegeld: je valkuil is dan om niet te durven loslaten. Door niet los te laten, houd je je werknemers klein en koers je zelf af op een burn-out en/of maak je het be- drijf slecht schaalbaar of matig overdraagbaar. Werken met mensen? Dat is het leukste wat er is. Ineens moet ik denken aan de bijbel, 1 Korintiërs 13: ‘Al had ik de gave om te profete- ren en doorgrondde ik alle geheimen, al bezat ik alle kennis en had ik het geloof dat bergen kan verplaatsen – had ik de liefde niet, ik zou niets zijn.’

18 december 2020

18 december 2020

18 december 2020

9

18 december 2020

Het is echt aftellen naar 1 januari 2021. Op die datum eindigt de transitieperiode, nadat het Verenigd Koninkrijk per 15 januari 2020 uit de Europese Unie stapte. De Brexit is dan een feit. Daarmee is de bollensector een exportland met nieuwe fytosanitaire eisen rijker. Alleen zijn de invoereisen nog niet bekend. Geloof in een geruisloze overgang is er niet. De rauwe werkelijkheid die Brexit heet Z omaar een praktisch probleem dat een exporteur onlangs meldde. Hij verstuurt pakketten bloembollen naar particulieren in het Verenigd Koninkrijk. Hoe moet dat na 1 januari 2021, als dat land geen lid meer is van de Europese Unie? Theo Overdevest, specialist import/export bij de Bloembollenkeuringsdienst, noemt dat begin december ‘een ingewikkelde categorie’. “Het exportcertificaat is gericht aan de ontvanger, doorgaans een importeur. Bij postpakketten zijn er heel veel ontvangers en dus ook veel aparte certificaten nodig. Beschikt een ondernemer over een eigen locatie in het Verenigd Koninkrijk, dan kan hij hier eventueel een verzamelzending met één exportcertificaat naar sturen, om van daaruit de pakketten verder te verspreiden. In dat geval is wel een UK Plant Passport nodig bij het verdere vervoer naar de particulier in het VK.”

Dit antwoord maakt duidelijk dat er echt iets gaat verande- ren na 1 januari 2021 voor iedereen die zaken doet met het Verenigd Koninkrijk. Tot die datum gelden in het Verenigd Ko- ninkrijk de regels van de Europese Unie en is een plantenpas- poort van de EU voldoende om bloembollen en vaste planten naar de andere kant van het Kanaal te sturen. Als de Britten geen lid meer zijn van de EU, verandert hun status van EU-lid naar derde land. Daar kent de bloembollensector er meer van, waaronder de Verenigde Staten, Japan en China. Landen die al- lemaal hun eigen eisen kunnen stellen waaraan de in te voeren producten moeten voldoen. Voor de export hebben Nederland- se bedrijven dus vanaf 1 januari 2021 een exportcertificaat nodig. “De Britten gaan met een eigen UK-Plant Passport aan de slag, waardoor na import ook voor bloembollen binnen het Verenigd Koninkrijk het UK-Plant Passport nodig is. Daar is het bedrijfsleven in het Verenigd Koninkrijk ook niet blij mee”, aldus Overdevest. Het lastigste punt van het exportcertificaat betreft de eisen die de Britten stellen. Waar die van derde landen als Japan of de Verenigde Staten al heel lang bekend zijn, laten die van de Britten maar op zich wachten. “Zorgelijk”, stelt Hendrik Jan Kloosterboer van Royal Anthos, die elke week heel wat vragen krijgt van zijn leden over de Brexit. “Neem alleen al de impact voor de lelies. Exporteurs zijn nu de bollen aan het verwer- ken en inpakken en moeten een keuze maken tussen vrij van grond of praktisch vrij van grond. Bij praktisch vrij van grond is spoelen niet per se nodig, bij vrij van grond wel. En we weten gewoon niet wat daar de eis wordt.” Of, zoals Theo Overdevest het verwoordt: “De nieuwe wetgeving is wel helder, maar de status van deze wet is dat niet. De implementatie is hierdoor gewoon nog niet duidelijk.” Die onzekerheid leeft net zo bij de Horticultural Trade Associ- ation (HTA) in Groot-Brittannië. Sally Cullimore houdt zich bij de HTA bezig met de Brexit en voert intensief overleg met de DEFRA, het Britse ministerie van Landbouw en Milieu. Tijdens een webinar op 2 december, georganiseerd door de internati- onale tuinbouworganisatie AIPH, sprak zij vooral haar zorg

Tekst: Arie Dwarswaard| Fotografie: René Faas, Shutterstock

10

18 december 2020

uit over het nog steeds ontbreken van een nieuw plantenpas- poortsysteem en fytosanitaire certificaten. Daarnaast verwacht ze een groot probleem met de computersystemen, die volgens haar niet klaar zijn voor een soepele overgang op 1 januari 2021. Henk Westerhof van Anthos deelde die opvatting tijdens dit webinar. “Het is niet duidelijk wat het ministerie wil.” FLINKE VERLIEZEN Dat de Brexit de Nederlandse sierteelt geld gaat kosten, is dui- delijk. Tijdens het webinar van 2 december delen Eline van den Berg van Royal FloraHolland en Stefan Koopman van Rabobank Nederland die mening en onderbouwen deze met de nodige cij- fers. Van den Berg verwacht dat er vooral omzetverlies ontstaat door vertragingen bij de grens en importheffingen, koersverlie- zen. In het ongunstigste scenario komt ze uit op een verlies van 20%. Wat de snijbloemen betreft, maakt ze zich vooral zorgen om in het VK geliefde bloemen als de lelie, de gerbera en de chrysant. Markteconoom Verenigd Koninkrijk Stefan Koopman ziet vooral een impact van de Brexit op de Britse economie. De omvang daarvan hangt sterk af van de vraag of er op 31 december van dit jaar een deal is met de EU of niet. “We verwachten dat bij een deal de Britse economie rond 2024 weer op het niveau van 2019 zal zitten. Komt er geen deal, dan zal dat pas rond 2030 zijn. Ook in de waarde van het Britse pond zal verschil ontstaan tussen wel of geen deal. Komt er een deal, dan zal koersverhouding eu- ro-pond rond de 0,87 liggen. Als er geen deal komt kan dit in het somberste economische scenario betekenen dat euro en pond evenveel waard zijn. Koopman verwacht verder een sterke groei van de werkloosheid en een krimp in het exportvolume. Ook Henk Westerhof vreest voor de afzet van bloembollen en boomkwekerijproducten. Nu nog is de omzetwaarde bloembol- len naar het Verenigd Koninkrijk 70 miljoen euro en boomkwe- kerijproducten 240 miljoen euro. “Het is duidelijk dat de Brexit

JACO LEENEN: ‘Geïnvesteerd in aparte ruimte’ Naast export naar het Verenigd Koninkrijk is er ook import van bloembollen uit het VK. Dat doet W.F. Leenen & Zn. uit Voorhout al heel lang. Het bedrijf teelt een deel van de narcissen in Cornwall en die bollen komen naar Nederland. Leenen was vorig jaar al klaar voor de toekomst. “We hebben geïnvesteerd in een aparte ruimte waar partijen uit het VK binnenkomen. Daar worden ze eerst fytosanitair vrijgegeven door de BKD en daarna elektronisch vrijgegeven door de douane, die de waarde van de inhoud van de container vaststelt”, aldus Jaco Leenen. Op die manier blijft Leenen verzekerd van zijn bollenaanvoer uit het Verenigd Koninkrijk. Nieuw is dat de douane mogelijk financiële zekerhe- den wil gaan eisen. Leenen verwacht dat de kwaliteitseisen gaan veranderen. “We verwachten dat het net zo gecompliceerd gaat worden als met bollen uit Chili of Nieuw-Zeeland. Met beide hebben we ervaring.” 18 december 2020 vooral invloed gaat hebben op luxe goederen en de meeste producten van ons horen daarbij. Een no deal zal een groot effect hebben.” Wat in alle onduidelijkheid inmiddels wel duidelijk is, is dat er een overgangsperiode komt tot 1 juli 2021. “Tot 1 juli mag het Brits plantenpaspoort nog in Nederland worden aangebracht op de zending. De betreffende Engelse afnemer moet door de Britse overheid zijn geautoriseerd. Dit is dus onder voorwaarden”, aldus Hendrik Jan Kloosterboer. Wat hem betreft toont deze situatie nog maar eens aan wat de waarde van een gemeenschappelijke markt is. “We gaan nu mer- ken wat het betekent als een EU-lid uit die markt vertrekt en wat dat betekent voor de verhandeling van onze producten.”

11

18 december 2020

Nu ook in lelie!

Groot in kleine teelten

• Sterk tegen Rhizoctonia • Solide tegen droogrot (Stromatinia) • Superieur tegen zwartsnot (Sclerotinia)

Allstar ® is een geregistreerd handelsmerk van BASF. Gebruik gewasbeschermingsmiddelen veilig. Lees voor gebruik eerst het etiket en de productinformatie.

Als zekerheid telt Preventieve inspectie

Voorkomstoringen en stilstand Voorkomonvoorziene kosten Voorkombrandgevaarlijke situaties

Zien, ruiken en voelen B ezoekers van tulpenkwekerij en broeierij Horizon Flower Family ervaren direct hoe groot het bedrijf is. Om bij de ingang te komen rijden ze namelijk langs het bedrijf. Bij de eerste aanblik lijkt het heel lang.

De specialisatie van Horizon Flower Family uit Zwaagdijk is tulp. Het familiebedrijf teelt namelijk 240 ha tulpen en broeit zo’n 85 miljoen stelen. De bloemen vermarkten ze zelfstandig rechtstreeks aan hun eigen klantenkring.

Dat is het ook. De kassen zijn zo’n 220 meter in lengte met een oppervlakte van 2,7 ha. En ze zijn ook hoog en breed. Al- les ziet er vrij nieuw uit, mede doordat enkele oude schuren in 2017 en 2020 zijn vervangen. Om alle veranderingen te la- ten zien, pakt mede-eigenaar Peter Steltenpool een luchtfoto van het bedrijf. Samen met Ted Karsten, ook mede-eigenaar, wijzen ze aan waar het allemaal begon: in een schuurtje aan de Zwaagdijk. “Die bestaat niet meer”, vertelt Karsten. “Maar vanaf die schuur hebben we steeds meer bijgebouwd. In 1999 gingen we over op containers en zijn er meerdere stukken kas en schuur gebouwd.” In de daaropvolgende jaren zijn nieuwe kassen, meer schuren en appartementen voor medewerkers gemaakt. In de nieuwe schuur die het dichtst bij de Zwaagdijk staat, is nu een werkplaats. “We onderhouden de machines zelf. “Het is belangrijk om zo snel mogelijk weer te draaien. Door het onderhoud zelf te doen kom je ook onlogische

Tekst: Lilian Braakman | Fotografie: René Faas

18 december 2020

13

18 december 2020

Als bouwpakket gaan deze kisten van 1,12 m naar Nieuw-Zeeland en komen gevuld terug.

Ruim 75 jaar tulpen In 1944 begon het verhaal van Horizon Flower Family. Theo Kar- sten begon het bedrijf aan de Zwaagdijk en teelde niet alleen tulpen maar ook krokus, iris ui, bieten, aardappels en kool. De tulpenteelt is overgebleven. Daarnaast is het bedrijf tulpen gaan broeien. De eerste tulpen werden gebroeid met de warmte van een oliekachel. De zoon van Theo, Ton Karsten, nam het bedrijf over. Van de zes kinderen van Ton stapten drie zoons, Pieter, Bas en Ted, in het bedrijf. Bas Karsten begon een eigen bedrijf (Rain- bow Colors) en Pieter is uitgetreden. Momenteel zijn Ton en Ted Karsten samen met Peter Steltenpool eigenaar van Horizon Flo- wer Family. Het is nog steeds een familiebedrijf. Steltenpool is namelijk getrouwd met een zusje van Ted, Mariska.

V.l.n.r.: Peter Steltenpool, Ton en Ted Karsten.

14

18 december 2020

Peter Steltenpool: “De tulp is er altijd, ook tijdens corona. Die zekerheid is belangrijk voor de retail.”

dingen tegen”, geeft Karsten aan. Hij is verantwoordelijk voor de teelt en broeierij. In de nieuwe schuur staan ook de verwerkingslijnen. De ruimte is hoog, maar in verhouding met de rest van het pand niet heel groot. Toch staan er drie lijnen, die vooral de hoogte in gaan. Het bedrijf teelt 180 ha tulpen in Nederland, hoofdzakelijk in de Flevopolder (Horizon Holland), en 65 ha in Nieuw-Zeeland (Horizon New Zealand). Ongeveer 65 miljoen Nederlandse bollen en 20 miljoen Nieuw-Zeelandse bollen worden gebruikt in de eigen broeierij (Floretail Fresh Flowers). Een deel van de bollen is voor de opbouw van de kraam en voor eigen veredeling. De rest, zo’n 50 miljoen bollen, wordt verkocht via exporteurs of gaat naar andere broeiers. TE VROEG Bijzonder aan het familiebedrijf is dat ze bijna alle tulpen- bloemen rechtstreeks verkopen. Dat was aanvankelijk niet de bedoeling; ze wilden met exporteurs samen een klanten- plan maken. Steltenpool, verantwoordelijk voor de verkoop, legt het uit: “Wij wilden weten waar ons product terecht zou komen om gericht te produceren. Het idee werd enthousiast ontvangen, maar niemand deed mee. Toen zijn we het zelf maar gaan opzetten. We zijn naar Polen gegaan. Daar heb- ben we nieuwe klanten benaderd die niet door exporteurs bediend werden. Het verhaal en de respons was hetzelfde. We waren te vroeg. De markt was er nog niet klaar voor. Het eerste succes hadden we in Nederland met supermarkt Jum- bo. Vervolgens konden we afspraken maken met supermarkt Morrisons in Engeland. Toen is het gaan lopen en hebben we Floretail Fresh Flowers binnen Horizon Flower Family opgericht.” Op de vraag of ze nog steeds zaken doen met deze bedrijven is het antwoord verrassend: ‘nee’. Karsten: “Onze focuslan- den zijn nu de Duitse, Scandinavische en Poolse markt. We hebben contracten met verschillende retailorganisaties van het discountsegment tot high service.” Volgens Steltenpool hebben veel winkelformules producten mooi uitgestald, “maar het bloemenhoekje is vaak een ondergeschoven kind- je. Wij gaan met bedrijven in gesprek, bespreken de wensen en helpen met het opzetten van een mooie bloemenhoek.” Klantencontact is belangrijk voor de eigenaren. Dat blijkt uit het filmpje dat ze laten zien, waarin Steltenpool consumen- ten op straat vragen stelt over tulpen. “De informatie die hieruit kwam, hebben we gedeeld met klanten. Zij kunnen het gebruiken om meer te verkopen.” Het afgelopen broeiseizoen was ondanks corona niet slecht. “De markt is redelijk hersteld”, begint Steltenpool. “De supermarkt bleef open en de retail had goed door dat via die weg tulpen verkocht werden. En nu nog steeds. Het lijkt erop dat mensen thuis zitten en meer bloemen kopen. Tij- dens de lockdown hebben we geen tulpen weggegooid omdat wij ‘pakacties’ hadden. De retail wilde deze wel, maar voor een derde van de kostprijs. Hier is nog steeds vraag naar, maar nu worden normale prijzen betaald. We komen wel vaker met nieuwe concepten, maar vaak houdt een retailer vast aan het bestaande plan. Door corona werden nieuwe ideeën sneller opgepakt.” Toch is de verwachting voor komend broeiseizoen minder positief. Steltenpool licht toe: “De prijs is drastisch slecht ten opzichte van afgelopen jaar. We zijn voor aankomend seizoen een klant kwijt. Tijdens de onderhandelingen was

18 december 2020

De tulpen staan zo’n drie weken in de kas.

15

18 december 2020

Karsten: “Het is noodzakelijk om regelmatig zelf aan de band te staan. Je moet gevoel hebben met wat er gebeurt.”

duidelijk dat de concurrentie op prijs stevig was. Uiteindelijk bleek onze aanbieding niet scherp genoeg. De prijs had 5% lager moeten zijn.” Karsten vervolgt: “Het is een historische daling. Eigenlijk moet de prijs volgend seizoen 6 tot 7 % om- hoog om dezelfde prijs te hebben als voorheen. Een histori- sche stijging is nodig. Maar dat hebben we nog nooit gehad.” De schuld voor de lage prijs ligt volgens Karsten niet bij de retail. “De prijs komt bij de aanbieders vandaan en ver- oorzaken we dus zelf. We zouden met z’n allen wel wat trotser mogen zijn op het prachtige product dat we maken. Aanvragers van tenders gaan natuurlijk niet voor de hoogste prijs.” Vrees voor het gat dat is ontstaan door het wegvallen van een klant is er niet, meent Karsten. “De tulpen hebben nu een lage inkoopprijs, maar ze worden niet voor minder aan consumenten verkocht. Daardoor heeft de retailer meer marge en kunnen ze meer tulpen inkopen. Die moeten ergens vandaan komen.” Steltenpool noemt de discounter een fantastisch kanaal: “Daar kun je een hoop bloemen verkopen. Dat is de basis. Maar hoe goedkoper het moet, hoe dichter we bij de mini- male specificatie gaan zitten.” Hij wil nog kwijt dat de tulp voor de retail een zeker product is. “Dat is tijdens corona wel gebleken. De tulp is er altijd. Dat is niet van alle producten te zeggen, terwijl dat juist belangrijk is voor de retail.” Niet alle tulpen gaan via discounters weg. De exclusieve soorten zijn voor het hogere segment. “Met ons sortiment zijn we veel bezig. We hebben 28 soorten voor de broeierij en we telen rond de 50 soorten. Daarbij zitten ook culti- vars waarvan we nog maar een kilo hebben”, zegt Karsten. Voorbeelden van cultivars die exclusief gebroeid worden, zijn ‘Palazzo’ en ‘Pink Power’. Bijna alle broeibollen (95%) komen uit eigen teelt. STRAKKE TULP In de schuur draait het nu om de bloemen. Met twaalf man worden in een werkdag van 9 uur 4.000 bakken met tulpenbollen opgeprikt. Deze gaan de koelcellen in om te wortelen. Daarna gaan de bakken in containers door de kas. Daar zijn ze in totaal zo’n drie weken. “Er is niks mooiers dan dit”, verklaart Steltenpool, kijkend naar de groeiende tulpen. “Een geforceerde tulp is een strakke tulp. Later in het seizoen heb je meer blad.” Terwijl de zwagers zonder veel moeite door de smalle ruim- tes tussen de containers lopen, kunnen beiden het niet laten om af en toe een velletje weg te pakken. De containers eindi- gen in de pluklijn. Het restmateriaal, de bol en het blad, gaat via een band in de vloer naar de vergister. De tulpen gaan gebost per kleur in pak naar de koelcel en worden als de or- ders bijna klaar zijn in een hoes gestoken. Terwijl medewer- kers tulpen plukken en bossen, gaat Karsten er graag tussen staan: “Het is noodzakelijk om regelmatig zelf aan de band te staan. Je moet gevoel hebben met wat er gebeurt. Als je er nooit staat, ontdek je geen patronen.” Dat ze nu door corona niet naar Nieuw-Zeeland kunnen om daar te zien hoe het gaat, vinden ze zacht uitgedrukt ‘uitermate vervelend’. “Ik wil zien, ruiken en voelen. Nu zie ik alleen foto’s. Daarop zie je niet of er bijvoorbeeld plekken in het perceel zitten”, laat Karsten weten. “We hebben ver- trouwen in onze mensen daar, maar we hebben er te weinig gevoel bij. Maar zonder strijd geen victorie. Dus we gaan vol energie door.”

De monotulpenbossen gaan na het plukken in pak de koelcel in.

De tulpen gaan voornamelijk naar Duitsland, Scandinavië en Polen.

16

18 december 2020

Betrouwbaar in techniek

Betrouwbaar in techniek › Elektra › Koeling › Klimaat › Water

Galglaan 11, 2311 ND Rijnsburg T 071 402 26 21 [email protected] www.eval.nl

Greenity-contoure.indd 1

01-12-2020 09:46

‘Ook kleine kwekers interessant voor hackers’ De gemiddelde ondernemer doet van alles om zijn bedrijf te beveiligen, ook in de groensector. Hekken om de bedrijfsterreinen, goede sloten, een alarmsysteem en bewegingssensoren op het bedrijfspand en het perceel. Maar de bescherming van digitale gegevens is voor verbetering vatbaar. Veel ondernemers lijken te denken dat ‘het niet zo’n vaart loopt’. Misschien omdat de cyberdief onzichtbaar is. Maar hij is er wel degelijk en loert ook op kleine ondernemingen.

Tekst: Monique Ooms | Illustratie: Tine van Wel

SPOOFING

WACHTWOORD MANAGER

CYBER WEERBAARHEID

BACKUPS

SPOOK FACTUREN

FIREWALL VIRUSSCAN SOFTWARE UPDATES

RANSOM WARE



18 december 2020

B edrijven anno nu doen er goed aan om hun cyber- weerbaarheid op orde te krijgen, stelt Joris den Bruinen, directeur van stichting The Hague Security Delta (HSD), een netwerk van bedrijven, overheden en kennisinstellingen die samenwerken aan kennisontwik- keling en innovatie op het gebied van veiligheid. “Belangrijk is dat je voldoende bent uitgerust tegen de risico’s in het digitale domein. Dat geldt overigens voor alle ondernemin- gen, niet alleen voor de hele grote. Het is een misverstand om te denken ‘bij mij valt niks te halen, dus ik ben veilig’. Een inbreker kijkt namelijk altijd waar hij het makkelijkst kan binnenkomen. Naarmate banken en grote bedrijven hun cyberweerbaarheid beter op orde hebben en hacken lastiger wordt, verschuift de aandacht meer naar de vaak kleinere bedrijven die de veiligheid nog niet op orde hebben.” Om een beeld te geven: “Zo’n 50 procent van de mkb’ers is slachtoffer van een vorm van cybercrime.” ALLES KWIJT Alle >Page 1 Page 2 Page 3 Page 4 Page 5 Page 6 Page 7 Page 8 Page 9 Page 10 Page 11 Page 12 Page 13 Page 14 Page 15 Page 16 Page 17 Page 18 Page 19 Page 20 Page 21 Page 22 Page 23 Page 24 Page 25 Page 26 Page 27 Page 28 Page 29 Page 30 Page 31 Page 32 Page 33 Page 34 Page 35 Page 36 Page 37 Page 38 Page 39 Page 40 Page 41 Page 42 Page 43 Page 44 Page 45 Page 46 Page 47 Page 48 Page 49 Page 50 Page 51 Page 52

Made with FlippingBook - Online catalogs